Định nghĩa thật sự về rủi ro của cổ phiếu

Chuỗi bài viết Quan điểm ngược chiều thách thức những niềm tin, giả định và dự báo thịnh hành & sai lầm trên thị trường thông qua lập luận, logic và những góc nhìn rủi ro mà nhiều nhà đầu tư cá nhân bỏ qua.

Khái niệm về rủi ro (risk) đã có từ rất lâu đời kể từ những bản trường ca The Odyssey của Homer vài trăm năm trước Công nguyên. Cũng như cách mà nó ra đời và được mọi người xem như một điều thông thường, rủi ro là một trong những khái niệm bị hiểu sai nhiều nhất trên thị trường tài chính - nơi mà những biến động, cảm xúc tâm lý và sự phức tạp hóa đã lấn án tất cả những lý lẽ cơ bản về kinh doanh và hoạt động của doanh nghiệp. Như vậy, thế nào mới là định nghĩa đúng về rủi ro của cổ phiếu?

I. Những niềm tin đương đại sai lầm

Trước hết, dù chúng tôi không phải là những vị giáo sư, những nhà học giả được giải Nobel, song qua nhiều năm kinh nghiệm và học hỏi từ những bộ óc vĩ đại nhất trên thị trường tài chính thế giới, chúng tôi mạnh dạn cho rằng có 03 niềm tin đương đại sai lầm sau đang chi phối cách nghĩ về rủi ro cổ phiếu của các nhà đầu tư cá nhân – thậm chí cá những bạn sinh viên khối ngành kinh tế ngay từ khi ngồi trên ghế nhà trường:

<1> Rủi ro đồng nghĩa với biến động

Niềm tin này là một trong những vấn đề gốc rễ của thuyết CAPM (capital asset pricing model) để tính tỷ lệ chiết khấu cho bất cứ mô hình định giá cổ phiếu bằng chiết khấu dòng tiền (DCF) nào ngày nay. Trong thuyết này, rủi ro của một cổ phiếu càng cao khi mà độ biến động của cổ phiếu đó càng nhiều – tức là hệ số beta càng lớn.

Song liệu việc đo lường biến động đồng nghĩa với rủi ro có thực sự hợp lý hay không khi sự ổn định chưa chắc đã đạt yêu cầu an toàn cho nhà đầu tư? Chẳng hạn một nhà đầu tư nếu đứng trên góc độ đó cách đây nhiều tháng, sẽ cho rằng cổ phiếu SHB với mức giá dao động mạnh quanh mốc [4.5] sẽ rủi ro hơn nhiều lần so với cổ phiếu HAX với mức giá ổn định trên [70] trong khi chúng ta thấy một kịch bản hoàn toàn ngược lại (!) Hay một ví dụ khác về việc chúng ta luôn cho rằng thị trường cổ phiếu biến động nhiều và rủi ro cao, song thực tế việc đầu tư trái phiếu chính phủ hay gửi tiết kiệm ngân hàng được cho là an toàn cách đây 30 năm tính đến thời điểm hiện tại đều đem lại kết quả thậm tệ vì tình trạng siêu lạm phát của VNĐ.

Chúng tôi không cho rằng sự biến động không phải là rủi ro – xét đến những nhà đầu cơ dùng margin hoặc các nhà đầu tư dễ bị thị trường chi phối tâm lý. Tuy nhiên, việc đánh đồng toàn bộ rủi ro thành duy nhất một đại lượng là “độ biến động” đang quá đơn giản hóa vấn đề và làm các nhà đầu tư cá nhân bị lệch lạc ra khỏi tư duy về rủi ro kinh tế thực sự của doanh nghiệp và của nền vĩ mô sở tại.

<2> Rủi ro có thể lượng hóa được

 Với niềm tin sai lầm này, nếu chúng tôi chính thức hóa phản biện sau đây thành một nghiên cứu, chắc hẳn sẽ gặp vô cùng nhiều sự tranh cãi đến từ giới học thuật. Chúng tôi tin rằng bất kỳ lĩnh vực nào liên hệ tới xã hội học, tâm lý học hay cụ thể hơn là có sự tham gia của con người, những định lượng về toán học hay đại số chỉ có thể là công cụ, song không thể là câu trả lời cho mọi trường hợp được. Đó là bởi vì hành động của con người, phần lớn dựa trên cảm xúc, thay vì dựa trên lí  trí để mà các công thức của các nhà toán học thông minh có thể dự đoán chính xác như quy luật vật lý hay hóa học.

Chính vì lí do đó, trong lĩnh vực kinh tế học và thị trường tài chính – nơi mà sự tham gia của con người là thiết yếu và vô cùng mạnh mẽ, những mô hình toán học phức tạp – và sau này có thể là những trí tuệ thông minh nhân tạo (AI): đã, đang và sẽ thất bại trên thị trường tài chính theo dự đoán của chúng tôi. Nhìn về lịch sử sụp đổ Long-term Capital Management của Myron Scholes & Robert Merton năm 1998 hay việc các tay đại số (quants) của phố Wall hoàn toàn “mù mịt” với rủi ro khủng hoảng 2008, nhân tố con người và những gì thực sự đang diễn ra với nền kinh tế và doanh nghiệp bị bỏ qua bởi những mô hình học thuật trên máy tính. Điều này đang ngày càng lớn dần lên với môi trường công nghệ cao hiện tại, nơi mà những sự kiện như thiên nga đen (black swan) có thể xảy ra bất cứ lúc nào và làm phá sản những chiến lược đầu tư máy móc với đòn bẩy tài chính lớn.

<3> Rủi ro cao đồng nghĩa với lợi nhuận cao

“High risk – high return” – rủi ro cao, lợi nhuận cao - không chỉ là thành ngữ phổ biến nhất tại thị trường Việt Nam mà còn cả ở phố Wall của Hoa Kỳ. Tuy nhiên quan điểm này chỉ đúng một phần, và đa số nhà đầu tư cá nhân hiện nay tin vào nhận định này đang đẩy bản thân vào tình huống nguy hiểm vì chưa hiểu rõ về mối quan hệ giữa rủi ro và lợi nhuận tiềm năng.

Chúng tôi khẳng định mạnh mẽ rằng trong triết lí đầu tư giá trị, rủi ro và lợi nhuận tiềm năng là một mối quan hệ ngược chiều chứ không phải thuận chiều như niềm tin thông thường. Những đối tượng chọn lựa phương pháp đầu tư rủi ro cao sẽ nhận được kết quả đầu tư thua thiệt tương xứng trong dài hạn. Cũng giống như trong trò chơi bài Texas Holdem’ Poker nổi tiếng, chiến lược liên tục đặt cược hết số tiền (all-in) với quân bài yếu hơn cộng với số tiền trong pot không đáng kể trong dài hạn sẽ làm người chơi mất hết số vốn vì xác suất thua cuộc nhiều hơn số tiền tiềm năng mà người chơi có thể kiếm được. Tương tự vậy, việc nhà đầu tư cá nhân thường xuyên trả một mức giá cao bất thường cho các cổ phiếu đầu cơ sẽ làm anh ta khánh kiệt vì xác suất chiều tăng thấp vô cùng so với chiều xuống.

“Vậy thì tại sao những quỹ đầu tư mạo hiểm, những nhà đầu tư “kền kền” lại đạt được lợi nhuận phi thường?” – nhiều đọc giả sẽ hỏi chúng tôi. Đó là bởi vì chúng ta đang nhầm lẫn giữa rủi ro thực sự và sự không chắc chắn (uncertainty). Những quỹ đầu tư mạo hiểm hay nhà đầu tư chủ động luôn tìm kiếm những cơ hội đầu tư với lợi nhuận tiềm năng rất cao so với cái giá họ phải trả; sự không chắc chắn lại chính là người bạn tốt nhất của họ. Cũng như những doanh nhân khởi nghiệp như Bill Gates, hay Steve Jobs, họ chưa bao giờ trả một mức giá quá cao để phát triển doanh nghiệp của họ mà chỉ bắt đầu ở một xưởng garage nhỏ. Trên thị trường chứng khoán, việc yêu cầu rủi ro thấp và biên độ an toàn cho mọi khoản đầu tư không đồng nghĩa với việc lợi nhuận tiềm năng thấp; và đó là triết lý nền tảng mà chúng tôi muốn đưa đến các nhà đầu tư cá nhân – cũng như quy tắc số 1 của ngài Buffett: “Đừng để mất tiền” vậy.

II. Định nghĩa thật sự về rủi ro của cổ phiếu

Sau phần lập luận trên, chúng ta thấy được rủi ro thực sự không phải là sự biến động, cũng không thể lượng hóa được thành một con số hay một phép tính đơn giản, và chúng ta phải hạn chế rủi ro hết mức có thể nếu muốn có được lợi nhuận trên thị trường chứng khoán trong dài hạn.

Như vậy, định nghĩa chính xác về rủi ro cổ phiếu là gì? Trong quyển The Intelligent Investor, 1949 của Benjamin Graham, ông đã chỉ ra rằng có ba thứ rủi ro thực sự cho nhà đầu tư cá nhân: (1) việc trả giá quá cao cho một cổ phiếu nóng (2) suy thoái tình hình kinh doanh nội tại (3) rủi ro tâm lý khi bị buộc phải bán cổ phiếu ở mức giá thấp hơn giá trị thực. Tuy nhiên, chúng tôi muốn bổ sung thêm vào định nghĩa của Graham để phân loại rủi ro đầy đủ thành các loại sau đây:

*** Rủi ro kinh doanh nội tại (inherent business risks)

Lí do chúng tôi đưa loại rủi ro này lên đầu tiên bởi vì chúng đặc biệt ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sinh lời/thua lỗ dài hạn của một cổ phiếu. Rủi ro kinh doanh nội tại bao gồm:

+ Rủi ro sụt giảm vị thế kinh doanh: tình hình cạnh tranh gay gắt trong ngành, dẫn đến sụt giảm doanh thu, biên lợi nhuận và thị phần sản phẩm; chẳng hạn như trường hợp của các công ty yếu kém ngành chứng khoán, ngân hàng, thương mại điện tử, bán lẻ, tiêu dùng, … trong thời gian qua

+ Rủi ro mất mát nguồn thu: chấm dứt/hủy bỏ một phần hợp đồng với các đối tác B2B lớn, dẫn đến sụt giảm mạnh về doanh thu và lợi nhuận - một số trường hợp của công ty logistics như NCT, SFI, … - hoặc vấp phải scandal gây mất niềm tin với người tiêu dùng như Hanoimilk, Tân Hiệp Phát trước đây

+ Rủi ro tài chính: đòn bẩy tài chính tăng mạnh – chẳng hạn như >150% vốn chủ sở hữu - cộng với dòng tiền thu hẹp dần sẽ làm doanh nghiệp lâm vào tình trạng khủng hoảng như ngành tàu biển, nông nghiệp, thủy hải sản thời gian qua

+ Rủi ro chiến lược: doanh nghiệp bắt đầu dùng tiền đầu tư trái ngành nghề cốt lõi, đi vào M&A những công ty xấu trong những lĩnh vực không phải thế mạnh – chẳng hạn như trường hợp của các doanh nghiệp Nhà nước đầu tư trái ngành trong thập niên vừa qua hay một số các tập đoàn như HAG, DLG, FIT, VIC, …

+ Rủi ro đạo đức của ban lãnh đạo: cho dù nhà đầu tư có theo dõi sát sao đến cách mấy, hay thậm chí quyền lực như các nhà đầu tư chiến lược, vẫn khó có thể xoay chuyển được các tình huống lừa đảo – lợi dụng quyền lực điều hành để báo cáo sai, tuồn tiền ra các công ty “sân sau”, chẳng hạn như TTF, JVC, OGC hay thậm chí có cả một số công ty đang trên sàn hiện tại mà chúng tôi không tiện kể tên (!)

*** Rủi ro thị trường & vĩ mô (market & economic risks)

+ Rủi ro xu hướng ngành tiêu cực: những xu hướng ngành tiêu cực như tình trạng sản xuất dư thừa – giá hàng hóa thế giới giảm, sản phẩm lỗi thời (chẳng hạn như báo giấy, cáp đồng hay taxi truyền thống) hoặc sự dịch chuyển sang những ngành có lợi hơn (chẳng hạn như từ dầu khí sang năng lượng tái tạo) sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến các doanh nghiệp hàng hóa thô sơ – đặc biệt là nhóm vay nợ nhiều và nặng về tài sản cố định.

+ Rủi ro thị trường bong bóng: việc mua cổ phiếu vào thị trường bong bóng (bubble market) cho dù đó là cổ phiếu tốt dưới giá trị thực - cũng sẽ khá nguy hiểm đối với nhũng nhà đầu tư không kiên nhẫn hoặc vay nợ - như tình trạng vỡ nợ của quỹ đầu tư Graham – Newman năm 1929 – 1933 khi ông mua những “cổ phiếu giá hời” với nợ vay trong giai đoạn bong bóng.

+ Rủi ro kinh tế vĩ mô: những chỉ tiêu kinh tế vĩ mô xấu đi như lãi suất tăng, lạm phát tăng, tỷ lệ thất nghiệp và tỷ giá có thể ảnh hưởng trực tiếp/gián tiếp đến một số ngành, trong đó ví dụ như nhóm bất động sản, ngân hàng, chứng khoán sẽ chịu tác động trực tiếp bởi môi trường lãi suất.

*** Rủi ro từ chính tâm lý nhà đầu tư (psychology risks)

+ Rủi ro đua lệnh & trả giá quá cao: bị ảnh hưởng bởi tâm lý đám đông, nhiều nhà đầu tư trở nên tham lam và sợ “mất hàng” như thuật ngữ thường dùng bởi giới đầu cơ; họ quên mất những nguyên tắc phân tích kĩ lưỡng, đãm bảo biên độ an toàn và chen nhau đua lệnh mua những cổ phiếu nóng nhất tại mức giá đỉnh điểm – dẫn đến kết quả lợi nhuận bi đát như bong bóng 2007 với nhiều cổ phiếu trên 100 lần P/E hay cuộc chơi của một số cổ phiếu như FLC, HAI, TSC, ROS gần đây.

+ Rủi ro sợ hãi & buộc phải bán cổ phiếu: ngược lại, nhiều nhà đầu tư với tâm lý yếu sẽ dễ bị lung lay trước bảng điện thị trường và bị buộc phải bán đi cổ phiếu của mình tại những mức giá thấp đến kinh ngạc, qua đó giúp làm giàu hơn những nhà đầu tư thông minh khác với tư duy độc lập.

III. Cách đối phó với rủi ro và kết luận

Quá nhiều rủi ro cho ngày hôm nay rồi, hỡi các bạn đọc. Song ắt hẳn điều mà quý đọc giả muốn biết chính là cách nhận diện và ứng phó với rủi ro cổ phiếu khi chúng ta đầu tư. Chúng tôi đề xuất 03 hành động như là giải pháp đối với các nhà đầu tư cá nhân:

(1) Nhận diện rủi ro và yêu cầu biên độ an toàn (margin of safety)

Việc “làm bài tập về nhà” là tối quan trọng đối với bất kỳ nhà đầu tư năng động/phòng thủ nào. Tuy nhiên chúng tôi không thể đưa ra hướng dẫn cụ thể vì từng công ty/ngành nghề sẽ tồn tại những rủi ro đặc thù khác nhau. Nhà đầu tư cá nhân cần siêng năng đọc tất cả tài liệu liên quan đến mô hình kinh doanh của công ty, xu hướng phát triển của ngành nghề cũng như tình hình tài chính và chiến lược tương lai. Sau đó, anh ta cần yêu cầu biên độ an toàn tương ứng với mức rủi ro mà anh ta nhận định.

(2) Theo dõi thường xuyên, không theo dõi giá cổ phiếu mà theo dõi sát sao tình hình kinh doanh & tin tức ngành nghề

Đôi khi phân tích kĩ lưỡng vẫn sơ hở những lỗi sai, nhà đầu tư phải thường xuyên cập nhật tình hình kinh doanh mỗi quý cũng như tin tức về các động lực tăng trưởng của ngành liên quan. Tình hình kinh doanh xấu đi là một trong những lí do hợp lí nhất để bán đi cổ phiếu.

(3) Lắng nghe ý kiến trái chiều và nghiệm lại những kinh nghiệm trong quá khứ

Những người thông thái sẽ luôn mở rộng đầu óc của mình và lắng nghe những ý kiến trái chiều một cách có tư duy. Ngoài ra, anh ta phải nghiệm lại những sai lầm/kinh nghiệm trong quá khứ để tránh những rủi ro lặp lại trong tương lai.

Lời cuối, luôn tồn tại rủi ro trong mọi khoản đầu tư. Song nhà đầu tư nào biết nhận diện rủi ro và giảm thiểu rủi ro tối đa bằng cách đòi hỏi biên độ an toàn khổng lồ sẽ đạt được lợi nhuận phi thường. Hơn nữa, sự không chắc chắn - uncertainty - chính là người bạn tốt nhất của nhà đầu tư thông minh; nếu tất cả mọi thứ đều chắc chắn, thị trường chứng khoán sẽ không còn cái đẹp về nghệ thuật tư duy và lòng can đảm cho những người chiến thắng như bây giờ.

nguồn Newslettervietnam - https://newslettervietnam.com/dinh-nghia-ve-rui-ro-cua-co-phieu-ky-1/ - https://newslettervietnam.com/dinh-nghia-thuc-su-ve-rui-ro-cua-co-phieu-ky-2/

Đọc thêm:

--- Bài học đầu tư nào từ gia tộc từng giàu có nhất nước Mỹ?

--- Cuốn vào đám đông, thiên tài Issac Newton cũng thua “sấp mặt” trên thị trường chứng khoán